कटाक्ष
भाजप विरोधी पक्षांची मोट बांधण्याचे प्रयत्न काँग्रेसनेच केले पाहिजेत. ते काम एखाद्या राज्यापुरते मर्यादित पक्षाचे नाही.
गेल्या आठ वर्षांपासून केंद्रीय सत्तेपासून दूर असलेल्या आणि सध्या केवळ ५२ खासदार असलेल्या काँग्रेसने आपल्या कार्यपद्धतीत बदल करून भाजपच्या पराभवासाठी सामूहिक प्रयत्न करावे, हे काँग्रेस अध्यक्षा सोनिया गांधी यांचे उद्गार योग्य आहेत. हे सामूहिक प्रयत्न करण्यासाठी काँग्रेसनेच प्रयत्न केले पाहिजेत आणि सोनिया गांधींनी काळाची गरज ओळखून त्याची सुरुवात केली आहे. जवळपास ५५ वर्षे देशावर एकछत्री अंमल करणार्‍या काँग्रेसवर सध्या नामुष्कीची वेळ आली आहे आणि यातून बाहेर पडण्याकरता भाजपविरुद्ध एकास एक लढत हा एकमेव उपाय आहे आणि सामूहिक नेतृत्वाचे सूतोवाच करताना सोनिया गांधींना तेच अभिप्रेत असावं असं वाटतं.
१९७७ साली जेव्हा काँग्रेसचा देशात पहिला पराभव झाला तेव्हा आणीबाणीच्या पार्श्वभूमीवर सर्व विरोधी पक्षांनी एकत्र येऊन जनता पक्षाची स्थापना केली होती आणि काँग्रेस विरुद्ध एकास एक लढत दिल्यामुळे जनता पक्षाला २९५ जागा मिळाल्या होत्या, तर काँग्रेसला १५४. मतांची विभागणी टाळली तर काय होऊ शकतं हे देशाला दाखविणारा तो पहिला प्रयत्न होता. त्यावेळेस सर्व विरोधी पक्ष एकत्र आले होते काँग्रेसविरुद्ध! आज तीच गरज आहे भाजपविरुद्ध! हाच प्रयत्न २०१९ ला केला असता तरीही त्याचं फळ मिळालं असतं. इतकंच कशाला अगदी आत्ताच्या उत्तर प्रदेशच्या निवडणुकीत सपा, बसपा आणि काँग्रेस आणि रालोद एकत्र आले असते तरीही राजकीयदृष्ठ्या अतिशय महत्त्वाच्या असलेल्या या राज्यात वेगळा निकाल पाहायला मिळाला असता. पण बसपा या युतीत सामील झाली नव्हती.
अर्थात भाजप विरोधी पक्षांची मोट बांधण्याचे प्रयत्न काँग्रेसनेच केले पाहिजेत. ते काम एखाद्या राज्यापुरते मर्यादित असलेल्या आप किंवा तृणमूल काँग्रेसच्या अरविंद केजरीवाल किंवा ममता बॅनर्जी यांचं नाही. ते काम नेहरू गांधी परिवारालाच करावं लागेल. त्यासाठी त्यांना स्वत:कडे कमीपणा घेऊन काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत पसरलेल्या ५४३ लोकसभेच्या एकास एक लढा द्यावा लागेल. त्यासाठी दिल्ली आणि पंजाबमध्ये हातपाय पसरलेल्या आपसाठी कदाचित गुजरातमध्येही जागा सोडाव्या लागतील. ही मोट बांधताना बिजू जनता दल, तेलंगणा राष्ट्र समिती यासारख्या भाजप आणि काँग्रेस या दोन्ही पक्षांपासून समान दुरी ठेवणार्‍या प्रादेशिक पक्षांसमोर लोटांगणसुद्धा घालावं लागेल तर तेसुद्धा केलं पाहिजे. कारण हे केलं तर आणि तरच भाजपचा पराभव होऊ शकतो आणि पुन्हा एकदा नेहरू गांधी परिवाराकडे पंतप्रधानपद येऊ शकतं. मीडियाद्वारे अथवा स्वत:हून आपलं नाव पंतप्रधानपदासाठी कोणीही घोषित केलं तरीही केजरीवाल, ममता बॅनर्जी किंवा १९९१ पासून पंतप्रधानपदासाठी सतत चर्चेत राहणारे शरद पवार पंतप्रधानपदाचे सर्वमान्य उमेदवार होऊ शकत नाहीत.
एकाच परिवारात केवळ एक उमेदवार देण्याच्या सोनिया गांधींच्या घोषणेचं स्वागत केलं पाहिजे. पण याची सुरुवात त्या स्वत:च्या परिवारापासून करणार का? प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे स्वत: सोनिया गांधी २०२४ ची निवडणूक लढवण्याची शक्यता कमी आहे. त्यांची जागा त्या प्रियांका गांधींनाच देणार. अर्थात त्यांच्याच परिवारात राहुल, प्रियांका हे दोन उमेदवार असतील. तरीही आपण या घोषणेचं स्वागत केलं पाहिजे. कारण भाजपचा काँग्रेसवरचा सर्वांत मोठा आरोप म्हणजे परिवारवादाचा आहे. एक परिवार एक उमेदवार या तत्त्वामुळे याला बर्‍याच प्रमाणात खीळ बसू शकते. काँग्रेसमधील असे अनेक परिवार नवीन मध्यममार्गी विचारांच्या लोकांना आपल्यात येऊ देत नाही. कारण त्यांना आपल्या परिवाराचे महत्त्व कमी होण्याची भीती वाटते.
नेहरू गांधी परिवाराने देशासाठी त्याग केला आहे. पण असा कुठलाही त्याग न करता सत्तेची फळे, लाल दिव्याची गाडी आपल्या परिवारात ठेवणारे अनेक परिवार काँग्रेसमध्ये अनेक राज्यांत विखुरलेले आहेत. सत्ता नसताना त्यातील अनेकांनी दुसर्‍या पक्षात उड्याही घेतल्या. या सर्वांवर अंकुश ठेवणारं हे वाक्य. प्रत्येक व्यक्तीने पक्षाचे काम किमान पाच वर्षे केलंच पाहिजे, हाही त्यातलाच नवा नियम. या सर्व शिफारसी योग्य आहेत. पण तंतोतंत अमलात आणल्या गेल्या पाहिजेत. ज्या राजस्थानच्या उदयपूरमध्ये हे विचार मंथन शिबिर पार पडले त्या राजस्थानमध्ये अशोक गेहलोत आणि सचिन पायलट यांच्यातून विस्तव जात नाही. तीच गोष्ट छत्तीसगडचे मुख्यमंत्री भूपेश बघेल आणि आरोग्यमंत्री टी. एस. सिंगदेव यांच्यात आहे. पंजाबप्रमाणेच या दोन राज्यांतील सत्ता गमावण्याची नामुष्की टाळायची असेल तर काँग्रेसला आपलं उर्वरित घर नीट ठेवलं पाहिजे. त्याच्यानंतरच इतर भाजप विरोधी पक्षांना एकत्र घेऊन सामूहिक प्रयत्नांद्वारे भाजपला सत्तेपासून दूर ठेवता येईल.
लोकसभेच्या निवडणुका अजून दोन वर्षे दूर आहेत. दरम्यान, गुजरातसारख्या राज्याच्या निवडणुका आहेतच. अर्थात भाजप विरुद्ध सामूहिक आघाडी उघडण्यास भरपूर वेळ आहे. जम्मू काश्मीरमध्ये यासाठी काँग्रेसला एकाच वेळी अब्दुल्ला परिवार आणि मेहबूबा मुफ्ती या नॅशनल कॉन्फरन्स आणि पीडीपी या दोन्ही पक्षांशी बोलावे लागेल. पंजाब आणि दिल्लीसाठी आपशी बोलणे करावे लागेल. महाराष्ट्रात तीन पक्षांचं सरकार सुरू असतानाही प्रदेशाध्यक्ष नाना पटोले ज्या पद्धतीने शरद पवारांवर शरसंधान करीत आहेत ते चूक आहे. त्यामुळे मूळ भाजपचे असलेल्या या नानांना आवर घालावा लागेल. तर ओडिशाचे मुख्यमंत्री नवीन पटनाईक आणि तेलंगणाचे मुख्यमंत्री के. चंद्रशेखर राव यांच्याशी मैत्रीचा हात पुढे करणे आवश्यक आहे.
ममता बॅनर्जींना बंगालच्या बाहेर फारसं महत्त्व देणं अयोग्य आहे. समाजवादी आणि डाव्या विचारांच्या नेत्यांना काँग्रेसने आपल्याबरोबर घेणं आवश्यक आहे. शिवसेनेसारख्या पक्षाला त्यांची हिंदुत्वाशी असलेली जवळीक पाहता योग्य महत्त्व देणं आवश्यक आहे. मला याक्षणी जनसंघाशी प्रायोगिक तत्त्वावर युती करण्याचा डॉ. राम मनोहर लोहिया यांच्या प्रस्तावाला विरोध करणारे मधू लिमये आठवतात. शेवटी मधू लिमयेंनी लोहियांच्या प्रस्तावाला मान्यता दिली. आज समाजवादी, डाव्या, प्रादेशिक विचारांच्या पक्षांची मोट बांधण्याचे अत्यंत जिकिरीचे काम काँग्रेसला करायचे आहे. नोटाबंदी, कोरोना काळातील अनेक प्रश्न, महागाई यामुळे त्रासून गेलेली जनता भाजपला अर्थात मोदींना पर्याय उपलब्ध करून देण्यास तयार आहे. मात्र जनतेला तसा सबळ पर्याय दिला पाहिजे. १९७७ ची पुनरावृत्ती २०२४ ला होऊ शकते. जर भाजपविरुद्ध आघाडी उघडण्याची सुरुवात उदयपूरपासून केली तर! तूर्तास इतकेच!
_जयंत माईणकर, ज्येष्ठ विचारवंत