शतकांपासूनची क्रांती भूमी भारत

ऐतिहासिक काळापासून संघर्ष आणि सुधारणा

ऐतिहासिक काळापासून स्वातंत्र्यापर्यंत भारतीयांनी वेळोवेळी आपले शौर्य दाखविले आहे. ही क्रांतिकारकांची भूमी आहे. सशस्त्र मार्गांनी परकीय सत्तेच्या विरोधात उठाव केला, त्याचप्रमाणे विविध सुधारणांच्या मार्गाने सामाजिक क्रांती घडवून आणली. अठराव्या आणि एकोणिसाव्या शतकातील कार्याचा हा आढावा…

अखंड हिंदुस्थान ही प्राचीन संस्कृतीचा अलंकार धारण केलेली ऐतिहासिक गौरवशाली भूमी आहे. या भूमीवर अनेक साम्राज्यविस्तारवादी तर काही सांस्कृतिक आक्रमणे झाली. आक्रमणानंतर आक्रमणकर्ते इथेच राज्यकर्ते म्हणून राहिले. यातून एकमेकांची सांस्कृतिक देवाणघेवाण झाली. स्वातंत्र्यप्राप्तीपर्यंत अनेक आक्रमणे झेलून व प्रतिगामी विचारांना गाडून आधुनिक पद्धतीने नवनवी क्रांती घडवून आणत भारत भूमीने जगात आपले शौर्य दर्शविले आहे.

विविध जाती पंथांना सामावणारी भारतभूमी ही विविधतेत एकता जोपासणारी आहे. आधुनिक भारताबाबत पाहिले तर भारतात पोर्तुगीज व डच यांनी केलेली प्रगती पाहून १६०० च्या सुमारास इंग्रज भारतात व्यापाराच्या उद्देशाने आले. त्यांनी त्यासाठी ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना केली. १६१५ मध्ये जहांगीर बादशहाने व्यापाराची परवानगी दिली. इंग्रज व फ्रेंच यांच्यात तीन युद्धे झाली. प्रथम चेन्नईनंतर बंगाल, बिहार व ओरिसाकडे मोर्चा वळवला व भारतीय सत्तांशी संघर्ष निर्माण झाला.

पुढे ब्रिटिश सरकारने कंपनीला युद्ध, तह करण्यास सैन्य बाळगण्यास परवानगी मिळाली. १६६८ नंतर मुंबई व्यापाराचे केंद्र बनले. निजाम, अवध, मराठा व बंगाल महत्त्वाच्या सत्ता होत्या. औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर बंगालचा नबाब सिराज उद्दौला याची परवानगी न घेता व्यापार सुरू केला. पुढे संघर्ष होऊन पकडलेल्या इंग्रजांपैकी १२३ जण मरण पावले. यातून प्लासीची लढाई जानेवारी १७५७ ला झाली. यावेळी सिराज उद्दौलाचा सेनापती मीर जाफर ऐन लढाईच्या वेळी इंग्रजांना जाऊन मिळाला. त्यामुळे ही लढाई फितुरीने एकतर्फी झाली. मीर जाफर नबाब झाला. पुढे मर्जीनुसार न वागल्याने त्यास कमी करून मीर कासीम बंगालचा नबाब झाल्यावर त्याने इंग्रजांना वठणीवर आणण्याचा प्रयत्न केला. यामुळे इंग्रजांनी पुन्हा मीर जाफरला बंगालचा नबाब केले.

यावेळी दिल्ली नबाब व मीर कासिम बादशहा व इंग्रज यांच्यात २२ ऑक्टोबर, १७६४ रोजी बिहारमधील बक्सर येथे युद्ध झाले. यात इंग्रज विजयी झाले. येथून त्यांनी अनेक प्रकारे सत्ता मिळवण्याचा प्रयत्न केला. वॉरन हेस्टिंग्जच्या काळात १७७८ ते ८२ यात इंग्रज मराठा युद्ध झाले. त्यांनी मराठी सत्तेत हस्तक्षेपाला सुरुवात केली. १८०३ मध्ये वेलस्लीच्या काळात मराठा इंग्रज दुसरे युद्ध झाले. याच काळात दुसरे बाजीराव पेशवे यांना तैनाती फौज स्वीकारावी लागली होती. १३ जून १८१७ रोजी पुणे तह करून बाजीरावास अपमानित केले. पुढे १ जानेवारी १८१८ मध्ये कोरेगाव लढाईत बापू गोखले यांनी पराक्रम गाजवला. पुढे एक महिन्यात बापू धारातीर्थी पडले. अखेर दुसरे बाजीराव जून १८१८ शरण आले. यातून इंग्रज सत्तेचं अमल पूर्ण देशावर झाला. तसेच मैसूरसाठी ब्रिटिशांच्या विरोधात टिपू सुलतान लढताना त्यांचा शेवट ४ मे १७९९ रोजी झाला. असाच त्यांनी १८४८ मध्ये शीख इंग्रज युद्ध झाले. १८४९ ला पंजाब प्रांत जोडला. अन्याय सहन न झाल्याने उमाजी नाईक याने इंग्रजांविरुद्ध बंड पुकारले. यात १८३२ साली फाशी देण्यात आली. १८०६ मध्ये वेल्लोर व १८२४ बराकपूर येथेही मोठे उठाव झाले.

दत्तक वारसा नामंजूर व अनेक कारणांनी संस्थाने खालसा केली गेली. शेतकरी, कारागीर, मजूर आदिवासींवरील अन्याय, वतनदार, जमीनदार बेघर झाले. दारिद्र्य, आर्थिक संकटे, धार्मिक असंतोष, ब्रिटिश सत्तेतील हिंदू सैनिकांची पिळवणूक त्यात इंग्रज हे परदेशी असल्याचे असंतोषाचे कारण पूर्ण देशात पसरले. यातून १० मे १८५७ ला राष्ट्रीय स्वातंत्र्य लढा उभा राहिला. यात पहिला हुतात्मा मंगल पांडे झाला. पुढे सैनिक उठाव होऊन दिल्लीचा बादशहा बहादूर शहा जफर यास सम्राट घोषित केले. या लढ्यात झाशीची राणी लक्ष्मीबाई, तात्या टोपे, नानासाहेब पेशवे, बेगम हजरत, कुंवर सिंह, खान बहादूर खान, मौलवी अहमदुल्ला, जनरल बख्त खान यांनी ठिकठिकाणी झालेल्या लढ्याचे नेतृत्व केले. २० जून १८५८ रोजी ग्वाल्हेर कंपनीच्या ताब्यात पडल्यानंतरच थांबले. १ नोव्हेंबर १८५८ देशातील बंड संपल्यावर ब्रिटिश संसदेने संपूर्ण हिंदुस्थानचा ईस्ट इंडिया कंपनीचा कारभार जाऊन ब्रिटिश पार्लमेंट कारभार सुरू झाला.

१८ व्या शतकात युरोपातील झालेल्या औद्योगिक क्रांतीने अनेक देशांत परिवर्तनाची सुरुवात झाली. भारतावर इंग्रज राजवट सुरू झाली होती. या काळात भारतात दारिद्र्य, अज्ञान, अंधश्रद्धा, जातिभेद याबरोबर आर्थिक, सामाजिक, शैक्षणिक व राजकीयदृष्ट्या मागासलेपणा होता. हा मागासपणा घालवण्यासाठी अनेकांनी आपले प्राण पणाला लावले. राजा राममोहन रॉय यांनी एकेश्वर वादाचा पुरस्कार करून सती प्रथा बंद केली. १८२९ मध्ये लॉर्ड विल्यम बेंटिकने यावर कायदा केला. महाराष्ट्रात अशाच प्रकारे महात्मा जोतिबा फुले व सावित्रीबाई फुले यांनी १८४८ला पुण्यात मुलींची पहिली शाळा काढली. अस्पृश्य मुलांमुलींना शिक्षणाचे द्वार खुले झाले. देशात अनेक राज्यात समाजसुधारणा होऊ लागल्या. यात दक्षिण भारतात ब्राम्हणवादाला सुरुंग लावणारे पेरियार ई.व्ही. रामसामी, स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी धर्मातील गोष्टींची चिकित्सा केली. दीनदुबळ्यांची सेवा हीच ईश्वर सेवा सांगणारे स्वामी विवेकानंद, रवींद्रनाथ टागोर यांनी राष्ट्रगीत जन गण मन रचले तर महाराष्ट्र्रात विष्णुशास्त्री पंडित, पंडिता रमाबाई, आचार्य बाळशास्त्री जांभेकर, गोपाळ हरी देशमुख, जगन्नाथ शंकर शेठ, महादेव गोविंद रानडे, राजर्षी शाहू महाराज, धोंडो केशव कर्वे, विठ्ठल रामजी शिंदे, गोपाळ गणेश आगरकर यांनी अनेक प्रकारे समाजसुधारणेचे कार्य महत्त्वाचे ठरले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी शोषितांच्या, दीनदुबळ्यांच्या उद्धारासाठी मोठे कार्य केले, तसेच त्यांनी केलेला महाडचा सत्याग्रह व स्वातंत्र्यानंतर भारताची संविधान निर्मिती ही सदैव स्मरणात राहतील. संत गाडगेबाबा, राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज, कर्मवीर भाऊराव पाटील आदी महापुरुषांनी सामाजिक सुधारणा घडविल्या.

१८५७ च्या स्वातंत्र्य समरानंतर ईस्ट इंडिया कंपनीची सत्ता जाऊन ब्रिटिश पार्लमेंट कारभार पाहू लागली. १८५७ चा लढायापासून बोध इंग्रजांनी घेत सुधारणावादी धोरण आखण्यास सुरुवात केली. यात शिक्षण, रेल्वे, पोस्ट, तारायंत्र, उद्योग, जमीन सुधारणा, रस्ते या बरोबर आर्थिक, सामाजिक व धार्मिक सुधारणा होऊ लागल्या. ब्रिटिश सत्ता मात्र जनतेवर जुलूमच करत होती. १८७६–७८ या दरम्यान महाराष्ट्रात मोठे दुष्काळ पडले. त्यातच प्लेग-पटकीची साथ यामुळे जनतेचे प्रचंड हाल पाहून वासुदेव बळवंत फडके यांनी एकत्र शस्त्रास्त्रांचे प्रशिक्षण देऊन बंड पुकारले. सावकारांवर धाडी व इंग्रज सत्ता उलथवण्याचा प्रयत्न केला. त्यांचे १८८३ मध्ये एडन येथील कारागृहात निधन झाले. १८७२ मध्ये इंग्रजांनी पंजाबचे २१ प्रांतात विभागणी करून पंजाबवर अन्याय केला होता. यासाठी आंदोलन उभे राहिले. शीख धर्मनेते भाई बालकसिंह व शिष्य भाई रामसिंह कुका हे या आंदोलनाचे मुख्य प्रणेते. या आंदोलनामुळे चिडलेल्या इंग्रजांनी एकाच वेळी ६८ कुका आंदोलकांचे बलिदान ही भारतीय स्वातंत्र्यसंग्राम इतिहासातील क्रांतिकारी घटना होय. पुढे पुण्यातील प्लेगची साथ त्यात इंग्रज सरकारचे दुर्लक्ष व अत्याचार यामुळे इंग्रज अधिकारी रँड वर २२ जून १८९७ दामोदर चाफेकर याने गोळ्या झाडल्या. पुढे रँड ३ जुलैला मरण पावला. याच वेळी बाळकृष्ण चाफेकर यांनी आयरिस्टवर गोळ्या झाडून त्यास यमसदनी पाठवले. या स्वातंत्र्याच्या अग्निकुंडात तीन चाफेकर बंधूंनी आहुती दिली. आदिवासींमध्ये सुद्धा अनेक क्रांतिकारक जन्मले. यात बिरसा मुंडा यांनी छोटा नागपूर भागात १८९५ मध्ये इंग्रज विरोधी लढा उभारला. ९ जून १९९० मध्ये रांची कारागृहात मृत्यू झाला.

या पद्धतीने पुढे विसाव्या शतकातही अनेक क्रांतिकारक आणि समाजसुधारणेच्या मार्गातून क्रांती घडवित आपले योगदान देत राहिले आणि ब्रिटिश सतेविरुद्ध त्यांनी लढा सुरू ठेवला. १५ ऑगस्ट १९४७ भारत स्वातंत्र्य झाला. अखंड हिंदुस्थानची शकले पडली असली तरी येथे साधुसंत, पराक्रमी पुरुषांच्या पराक्रमाची गाथा लिहिली गेली आहे. त्यामुळे हिंदुस्थान ही एक क्रांतीची भूमी आहे. वेगवेगळ्या काळात काळानुरूप अनेक क्रांतीची रूपे पाहावयास मिळतील.